حجتالاسلام سید محسن مرتضوی، استاد درس خارج فقه پزشکی حوزه علمیه قم و پژوهشگر مسائل فقه پزشکی در گفتوگو با خبرگزاری حوزه به بیان برخی چالشهای فقهی و حقوقی روشهای نوین باروری از منظر فقه اهلبیت(ع) پرداخت که مشروح آن بدین شرح است:
نگرانی از کاهش جمعیت و تأکید بر فرزندآوری حلال
تعالیم پیامبر گرامی اسلام(ص) و اهلبیت(ع) بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل در اسلام دلالت دارد. بهعنوان نمونه، پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: «تَزَوَّجُوا فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمُ غَداً یَوْمَ الْقِیَامَهِ»؛ ازدواج کنید و فرزند بیاورید تا در روز قیامت به فزونی جمعیت امت اسلام مباهات کنم.
همچنین امام صادق(ع) میفرمایند: «إِنَّ خَیْرَ نِسَائَکُمُ الْوُلُودُ الْوَدُودُ الْعَفِیفَهُ الْعَزِیزَهُ فِی أَهْلِهَا»؛ بهترین زنان شما، زنانی هستند که پرمحبت، فرزندآور و عفیفاند.
قرآن کریم در آیه ۳۱ سوره اسراء با نهی صریح از کشتن فرزندان بهدلیل ترس از فقر میفرماید: «لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئًا کَبِیرًا».
این آیه بهروشنی بیانگر آن است که رزق فرزندان بر عهده خداوند است و نگرانیهای اقتصادی نباید مانع فرزندآوری شود.
رویکرد اسلام بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل استوار است؛ موضوعی که در سالهای اخیر بهویژه از سوی مقام معظم رهبری نیز مورد تأکید قرار گرفته است. با توجه به روند سالمندی جمعیت و کاهش نرخ تولد، توجه جدی به این مسئله اهمیتی دوچندان یافته است.
نکته قابل توجهی که در این مسئله باید نسبت به آن حساس باشیم، مسئله مشروع بودن تولد فرزند بوده و نباید از روشهای غیرمجاز در فرآیند فرزندآوری استفاده کرد؛ چراکه هرچند افزایش جمعیت و فرزندآوری امری مهم و راهبردی است، اما هدف هرگز وسیله را توجیه نمیکند و نمیتوان به بهانه رشد جمعیت، از هر شیوهای برای فرزندآوری بهره گرفت.
لزوم دقت و احتیاط در فرزندآوری از منظر تعالیم اسلامی
در منابع دینی نمونههای متعددی در این زمینه نقل شده است. از جمله پیامبر گرامی اسلام(ص) میفرمایند: «أَنْکِحُوا الْأَکْفَاءَ»؛ برای ازدواج، دامنهای پاک و عفیف را برگزینید و نیز «وَ اخْتَارُوا لِنُطَفِکُمْ»؛ برای نطفههای خود با دقت انتخاب کنید و بهترین جایگاه را در نظر بگیرید.
پیامبر اکرم(ص) با این تعبیر هشدار میدهند که باید توجه داشت نطفه در چه جایگاهی قرار میگیرد تا امکان رشد و پرورش صحیح آن فراهم شود؛ ازاینرو نسبت به زنی که قرار است حامل جنین باشد، باید حساسیت و دقت لازم اعمال شود.
جایگاه مادر در شکلگیری شخصیت جنین
امام صادق(علیه السلام) در روایتی میفرمایند: «إِنَّمَا الْمَرْأَهُ وَعَاءٌ»؛ زن ظرف پرورش فرزند است. جنین در طول نُه ماه بارداری، بسیاری از ویژگیهای وراثتی، اخلاقی و رفتاری را از مادری که صاحب رحم است دریافت میکند.
بر همین اساس، بهویژه در روشهایی مانند IVF، تلقیح خارج رحمی و نیز در قراردادهای اجاره رحم، باید با نهایت دقت مشخص شود که چه زنی بهعنوان رحم جایگزین انتخاب میشود و نطفه زوجین در چه بستری پرورش مییابد.
در تعالیم اهلبیت(ع) روایات فراوانی درباره لزوم احتیاط در امر فرزندآوری وارد شده است.
برای نمونه، امام صادق(ع) میفرمایند: «لَا تُجَامِعُوا فِی النِّکَاحِ عَلَی الشُّبْهَهِ»؛ در امر ازدواج و فرزندآوری از موارد شبههناک و مشتبه پرهیز کنید.
همچنین آن حضرت میفرمایند: «هُوَ الْفَرْجُ وَ أَمْرُ الْفَرْجِ شَدِیدٌ وَ مِنْهُ یَکُونُ الْوَلَدُ وَ نَحْنُ نَحْتَاطُ»؛ مسئله فرج ـ که کنایهای از امور جنسی و تولید نسل است ـ امری بسیار حساس و خطیر بهشمار میرود و باید در آن نهایت دقت و احتیاط را بهکار بست، چراکه تولد فرزند از همین مسیر رقم میخورد.
تأثیر حلال و حرام بر آینده فرزندان و جامعه
ما نسبت به بچهدار شدن و اینکه فرزند از چه راهی، با چه بستری و از چه مجرایی متولد میشود، موظف به رعایت کمال احتیاط هستیم؛ زیرا هدف، تولد فرزندی حلالزاده، مشروع، سالم و صالح است.
در اعتقاد دین مبین اسلام، حتی یک لقمه حرام یا شبههناک میتواند در فرزندان اثرگذار باشد و به همین دلیل، سفارش فراوانی به کسب رزق و لقمه حلال شده است. حال اگر لقمه چنین تأثیری دارد، بیتردید امر نطفه، تشکیل جنین و فرآیند باروری نیز نقشی عمیق در آینده فرزندان و سلامت جامعه ایفا میکند. ازاینرو باید مراقبت شود که باروری زوجین نابارور، از هر راهی و با هر مقدمهای ـ بهویژه مقدمات حرام ـ صورت نگیرد.
تبیین چالشهای فقهی و حقوقی روشهای نوین باروری
یکی از دغدغههای اصلی در موضوع اهدای اسپرم بیگانه و رحم جایگزین، مسائل شرعی و فقهی روشهای نوین باروری است و باید مراکز ناباروری در تراز یک حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی باشد.
اهدای اسپرم بیگانه و محدودیتهای شرعی
اکثر مراجع تقلید و همچنین مذاهب اربعه اهل سنت و آیینهای مسیحیت و یهود مخالف این شیوهاند. بنابراین در مرکز ناباروری باید روشهای بارداری را مطابق با حکم شرعی مراجع معظم ارائه کرد.
اهدای اسپرم اجنبی چالشهای عجیبی از لحاظ فقهی و حقوقی ایجاد میکند. مسئلۀ نَسَب شرعی و قانونی! صاحب اسپرم اجنبی همان مرد بیگانه پدر شرعیِ این طفل متولد شده است. در حالی که نوعاً نسب این طفل متولد شده به او گفته نمیشود و اسپرمها به صورت مجهول از بانک اسپرم اخذ میشود و این موجب از بین رفتن مسأله نسب و زیر پا گذاشتن احکام متعددی همچون بحث ارث، نفقه و محرمیّت شرعی خواهد شد.
پیامدهای اجتماعی اهدای اسپرم اجنبی
اگر ما مسئلۀ اهدای اسپرم اجنبی را ترویج کنیم همانطوری که الآن در اروپا انجام میشود، دختران مجرد بدون ازدوا، تقاضا باروری از بانکهای اسپرم میکنند و نهاد خانواده و امر مقدس ازدواج در جامعه از بین خواهد رفت، پس اهدای اسپرم اجنبی موجب از بین رفتن هویت انسانی و شرعی فرزند متولد شده خواهد شد و لذا باید مورد دقت بیشتری قرار بگیرد که متاسفانه در بسیاری از مراکز ناباروی این امر با توجه به خلا قانونی در این زمینه انجام میشود.
مقام معظم رهبری هم که اهدای اسپرم اجنبی را مجاز میدانند، در فتوای خود تصریح میکنند که باید از مقدمات و ملازمات حرام اجتناب شود.
بنده مراکز ناباروری مختلفی را در سطح کشور بازدید کردم و متأسفانه غیر از دو سه مورد در اکثر مراکز، عملیات اخذ اسپرم به روش حرام صورت میپذیرد و این دغدغۀ بسیار مهمی است. بچهای که از طریق مقدمات حرامی همچون استمناء متولد شود چه آیندهای از او انتظار خواهیم داشت.
دقت در مسئله رحم جایگزین و IVF
مسئلۀ رحم جایگزین، مسئلۀ تلقیح خارج رحمی به روش IVF باید مورد دقت بیشتری قرار بگیرد. همان طوری که در روایات هم اشاره شده است، رحم مادر محل پرورش و رشد جنین است.
باید دقت کنیم که چه رحمی میخواهد به عنوان رحم جایگزین قرار بگیرد، چون بسیاری از ویژگیهای رفتاری و تربیتیِ فرزند از مادر صاحب رحم اخذ میشود؛ لذا نسبت به قراردادهای اجاره رحم باید دقت شود .
نظر شما